(di bawah tulisan di bahasa Indonesia)
Toeterende schepen en scheepjes, een blazende en trommelende fanfare op de kade en zwaaiende en roepende mensen op de kade, de scheepshoorn klinkt, het is een kakofonie van geluiden als de Tegelberg langzaam de haven van Amsterdam verlaat. Het is 3 oktober 1946. De lange vaart naar ‘ons Indië’ begint. Ditmaal geen demonstraties tegen de afvaart van troepen, zoals eerder al wel is gebeurd. Alles verloopt in goede sfeer. De soldaten aan boord zijn vol verwachting van het avontuur, sommigen hebben hun bedenkingen. De inzet van het Nederlandse leger in Indië is uniek. Voor het eerst in de koloniale geschiedenis gaan dienstplichtigen overzee. Het is zelfs tegen de grondwet en toch gebeurt het. Want ‘Indië verloren, rampspoed geboren’. Het vertrek van de Tegelberg met zo’n 2500 jonge soldaten is omgeven door politieke discussie, maar de mannen aan boord zijn vooral bezig met hun eigen ervaring. Voor velen is het de eerste keer dat ze van huis gaan en dan direct naar de andere kant van de wereld. Het is iets bijzonders en alle reden om in brieven en dagboeken uitgebreid over de ervaringen te schrijven. Daarom zijn er van deze reis ook diverse verslagen overgebleven. Arend heeft alleen foto’s in zijn album met korte bijschriften. Anderen hebben hele epistels geschreven. Zo is daar een verslag in het Fries[1]: “As de boat los fan de kade is wurde we útkonfoaid troch ferskate boatsjes. Fan de wâl of oan ien wei it lûd fan floiten en sirenes as lêste groet.” En daar gaan ze dan. Jonge mannen uit alle provincies van ons land om voor het voortbestaan van het Nederlandse wereldrijk te strijden.
Al eerder schreef ik over Joop Sloksoede. In een van zijn brieven schrijft hij onderweg op de Tegelberg: “De meest wilde geruchten in verband met de wapenstilstand doen nu de ronde. De dienstplichtigen hopen natuurlijk allemaal dat het doorgaat en ik en nog veel andere vrijwilligers hopen dat één of ander extremistenbendetje een schot lost, zodat wij een excuus hebben en er zo gauw en zo hard mogelijk op los kunnen gaan.” [2]
Joop had als oorlogsvrijwilliger zijn opleiding in Engeland gevolgd en wilde die kennis graag in praktijk brengen. De wapenstilstand was verbonden met de gesprekken in Linggadjati, waar Nederland en de Republiek Indonesië tot een bestand kwamen. Het gaf sommigen de (achteraf ijdele) hoop dat het conflict op vreedzame wijze kon worden opgelost.
Ook in het verslag over het peloton van Arend staat een beschrijving van de reis, dat begint met [3]: „Tegelberg”, … bij het horen van deze naam lopen ons de koude rillingen weer over de rug en schokt onze maag van de oedeem-stuipen. Vreselijk hoe we toen, althans wat voeding betreft, behandeld zijn. Het passeren van de sluizen te IJmuiden, in de schitterende verlichting van „onze” schuit, was prachtig en imposant. Na een paar dagen wennen aan allerlei nieuwigheden passeren we op 7 Oct. ’46 Gibraltar met zijn machtige rots..”
Wat betreft de voeding, geeft het verslag van Tom Alders, die als dienstplichtig militair aan boord is, meer beeld: “Dinsdag 22 okt. ’46 … de stemming aan boord werd er niet beter op. Opgeroepen werd om de warme hap niet meer te gaan halen. In een discussie zei een korporaal dat er zo misschien wel doden zouden kunnen vallen; waarop een overste antwoordde; Nu, dan gaan ze maar dood! Tegen 17.30 uur hield een arts van hospitaal een toespraak: Het eten is goed, alleen smakeloos klaargemaakt. Als je de maden uit de pap vist is deze goed te eten. De aardappelen moet je maar even pitten en de kool kun je zelf wel even klein snijden. Het eten is dus goed en als je het weg gooit heb je jezelf er mee. Ook de soep, warm water met een hele aardappel, is goed! Klap op de vuurpijl was wel, dat het broodrantsoen verlaagd zou worden.”[4]
Elders schrijft Alders over maden van 2 centimeter die uit de soep komen. Dat geeft toch wel een beeld over de omstandigheden. Arend zelf herinnerde zich goed de hangmatten waar ze in sliepen. Ook niet het toppunt van comfort als je slingerend in een hangmat je rust moet krijgen.
Het verslag van Arend’s peloton eindigt met de beschrijving met de aankomst in Tanjong Priok, de bekende haven van Jakarta:
”29 Oct. 46 Ons eigenlijke werk begint dus vandaag. Al vroeg zijn we present en we maken duizend en een veronderstellingen over de andere boten die uit de ochtendschemering opduiken. Maar dan is het tijd om van de boot af te gaan, en met de enkele vinger die we nog vrij hebben vissen we een tinnetje hier, wat sigaretten, Wimpie Welfare en de lach van een schattig V.H.K.-stertje [5]op. Als afkoeling hierop direct op 3 tonners en over het „eiernetje” naar Buitenzorg, onderweg alsmaar voor Sinterklaas spelende. Dezelfde avond reeds staan we op wacht in het tegenwoordige Garnizoensziekenzaaltje van het 14e Batt.”
Dezelfde dag dat ze van boord gaan, arriveren de mannen dus al in Buitenzorg of Bogor zoals het nu heet en worden ze gelegerd in de kazerne aldaar, waar ook het Garnizoensziekenzaaltje een plek heeft.
Een paar jaar later, eind 1949, is er voor de terugreis veel minder aandacht. De reis met de Johan van Oldenbarneveldt wordt in het gedenkboek afgedaan met: “Over de reis zelf zullen we het niet hebben, hij was in elk geval beter dan de heenreis.” Men was blij dat het achter de rug was. Het was geen avontuur meer, maar een deceptie. De omgeving deed er niet meer zo toe. Iedereen was vol van zijn eigen gedachten en eigen ervaringen van meer dan drie jaar in de tropen. Niemand op de Tegelberg had kunnen bedenken dat het ruim drie jaar zou duren voor de terugkeer naar huis. Dan was er zeker een muiterij uitgebroken aan boord van de Tegelberg. Zover is het ondanks het beroerde eten en de slechte omstandigheden niet gekomen.
[1] Tsjitse Santema, De jonges fan “De Tegelberg”, skipssjoernaal fan de reis nei Nederlansk-Ynje, oktober 1946. (Skearnegoutum, 2000)
Via Hilma Bruinsma, www.puntaal.nl/blog/
[2] Uit: Hella Sloksoede. Een koffer vol liefde. Het geheim van mijn vader. 2024ste dr. z.p., z.d.
Ook in een podcast is aandacht voor de brieven van Joop Sloksoede aan zijn Liesje.
Te beluisteren o.a. via Spotify: https://open.spotify.com/episode/5TGqPunX2OOrDFZ5uZ1SEl?si=sjxdqfzLQSCiNiwY7Ogmkw
[3] Uit: ‘Herinneringsalbum: historisch overzicht van het 3e mortierpeleton van het 3e bataljon Garderegiment Grenadiers, 1e Infanterie Brigade Groep, C. Divisie “7 december” Ned. Oost-Indië, Indonesia, 3 october 1946 – 6 december 1949.’, z.d.
[4] https://www.boordgeld.nl/index.php/tegelberg
[5] VHK staat voor Vrouwenhulpkorps. Het VHK komt ook veelvuldig terug in de brieven van Joop Sloksoede. Want Liesje had zich in Nederland aangesloten bij het VHK. Hij hoopte van harte dat zij naar Nederlands-Indië zou afreizen.
De Tegelberg
Kapal-kapal besar dan kecil membunyikan klakson, sebuah fanfare dengan terompet dan drum bergemuruh di dermaga, sementara orang-orang melambaikan tangan dan berteriak di kejauhan. Terdengar suara peluit kapal—sebuah kakofoni suara saat Tegelberg perlahan meninggalkan pelabuhan Amsterdam. Hari itu tanggal 3 Oktober 1946. Perjalanan panjang menuju “Hindia Belanda kita” dimulai. Kali ini tidak ada demonstrasi menentang keberangkatan pasukan, seperti yang pernah terjadi sebelumnya. Semua berlangsung dalam suasana yang baik.
Para tentara di kapal dipenuhi harapan akan petualangan, meskipun beberapa memiliki keraguan. Keterlibatan tentara Belanda di Hindia Belanda merupakan sesuatu yang unik. Untuk pertama kalinya dalam sejarah kolonial, tentara wajib militer dikirim ke luar negeri. Bahkan, hal ini bertentangan dengan konstitusi, tetapi tetap terjadi. Karena ada keyakinan: “Indië verloren, rampspoed geboren”, yang berarti “Jika Hindia hilang, maka bencana lahir.”
Keberangkatan Tegelberg dengan sekitar 2.500 tentara muda diselimuti oleh perdebatan politik, tetapi para pria di kapal lebih sibuk dengan pengalaman mereka sendiri. Bagi banyak dari mereka, ini adalah pertama kalinya mereka meninggalkan rumah—dan langsung menuju sisi lain dunia. Ini adalah pengalaman luar biasa dan alasan kuat untuk menuliskannya dalam surat dan buku harian. Itulah sebabnya perjalanan ini meninggalkan berbagai catatan. Arend, misalnya, hanya memiliki foto-foto dalam albumnya dengan keterangan singkat. Yang lain menulis laporan panjang. Salah satu laporan itu bahkan ditulis dalam bahasa Frisia:
“Saat kapal mulai menjauh dari dermaga, kami diantar oleh beberapa perahu kecil. Dari daratan, terdengar suara siulan dan sirene tanpa henti sebagai salam perpisahan terakhir.”
Dan begitulah mereka berangkat. Pemuda-pemuda dari berbagai provinsi di negeri ini, berangkat untuk berjuang demi kelangsungan Kekaisaran Belanda.
Saya pernah menulis tentang Joop Sloksoede sebelumnya. Dalam salah satu suratnya yang dikirim dari atas Tegelberg, ia menulis:
“Desas-desus paling liar tentang gencatan senjata mulai beredar. Para tentara wajib militer tentu saja berharap itu benar terjadi, sementara saya dan banyak sukarelawan lainnya justru berharap ada sekelompok ekstremis yang menembakkan satu peluru saja, sehingga kami punya alasan untuk menyerang secepat dan sekeras mungkin.”
Joop adalah seorang sukarelawan perang yang menjalani pelatihannya di Inggris dan ingin menerapkan ilmunya di medan perang. Gencatan senjata berkaitan dengan perundingan Linggadjati, di mana Belanda dan Republik Indonesia berusaha mencapai kesepakatan. Hal ini memberi harapan (yang kemudian terbukti sia-sia) bahwa konflik dapat diselesaikan secara damai.
Dalam laporan tentang peleton Arend, ada juga catatan tentang perjalanan yang dimulai dengan:
“Tegelberg… mendengar namanya saja sudah membuat bulu kuduk kami merinding dan perut kami bergejolak karena trauma edema. Betapa mengerikannya perlakuan yang kami terima, setidaknya dalam hal makanan. Saat melewati pintu air di IJmuiden, kapal kami bersinar indah dalam gemerlap cahaya. Itu adalah pemandangan yang megah. Setelah beberapa hari menyesuaikan diri dengan berbagai hal baru, pada 7 Oktober 1946, kami melewati Gibraltar dengan batu karangnya yang megah…”
Terkait dengan makanan, laporan dari Tom Alders, seorang tentara wajib militer di kapal, memberikan gambaran yang lebih jelas:
“Selasa, 22 Oktober 1946… suasana di kapal semakin buruk. Kami diminta untuk tidak mengambil makanan hangat lagi. Dalam sebuah diskusi, seorang kopral mengatakan bahwa dengan kondisi ini, mungkin akan ada yang mati kelaparan. Seorang perwira senior menjawab: ‘Kalau begitu, biarkan saja mereka mati!’ Sekitar pukul 17.30, seorang dokter dari rumah sakit kapal memberikan pidato: ‘Makanannya sebenarnya baik, hanya saja disiapkan dengan cara yang tidak enak. Jika kalian mengeluarkan belatung dari bubur, buburnya masih bisa dimakan. Kentang harus dikupas sendiri, dan kubis bisa dipotong sendiri. Jadi makanannya baik, dan jika kalian membuangnya, itu salah kalian sendiri. Bahkan sup, yang hanya berupa air hangat dengan satu kentang utuh, juga baik!’ Namun, pukulan terakhir adalah ketika jatah roti dikurangi.”
Di bagian lain, Alders menulis tentang belatung sepanjang 2 cm yang muncul dari sup. Hal ini memberi gambaran tentang betapa buruknya kondisi di kapal. Arend sendiri mengingat jelas tempat tidur gantung tempat mereka tidur. Tidak nyaman sama sekali, terutama ketika kapal bergoyang dan mereka harus berusaha tidur di dalamnya.
Laporan peleton Arend berakhir dengan deskripsi tentang kedatangan mereka di Tanjung Priok, pelabuhan terkenal di Jakarta:
“29 Oktober 1946. Hari ini pekerjaan kami yang sebenarnya dimulai. Kami sudah siap sejak pagi, membuat berbagai asumsi tentang kapal-kapal lain yang muncul dari balik kabut fajar. Tapi kemudian tiba saatnya untuk turun dari kapal. Dengan tangan yang masih bisa digerakkan, kami mengambil satu-dua kaleng makanan, beberapa batang rokok, dan senyum dari seorang gadis V.H.K yang menggemaskan. Setelah itu, kami langsung naik ke truk 3-ton dan melewati ‘jaring telur’ menuju Buitenzorg. Di sepanjang perjalanan, kami seperti Sinterklas, membagikan berbagai hal. Malam itu, kami sudah berjaga di barak yang sekarang menjadi rumah sakit garnisun batalion ke-14.”
Hari yang sama ketika mereka turun dari kapal, para tentara langsung tiba di Buitenzorg (sekarang Bogor) dan ditempatkan di barak, di mana rumah sakit garnisun juga berada.
Beberapa tahun kemudian, pada akhir 1949, perjalanan pulang mendapatkan jauh lebih sedikit perhatian. Perjalanan kembali dengan kapal Johan van Oldenbarnevelt hanya disebutkan dalam buku kenangan dengan kalimat singkat:
“Tentang perjalanan itu sendiri, kita tidak akan membahasnya. Yang jelas, itu lebih baik daripada perjalanan pergi.”
Semua orang hanya merasa lega karena semuanya sudah berakhir. Ini bukan lagi petualangan, melainkan kekecewaan. Pemandangan di sekitar mereka tidak lagi penting. Masing-masing orang sibuk dengan pikirannya sendiri, memikirkan pengalaman mereka selama lebih dari tiga tahun di daerah tropis. Tidak ada seorang pun di atas Tegelberg yang menyangka bahwa perjalanan pulang mereka akan tertunda lebih dari tiga tahun. Jika mereka tahu sebelumnya, mungkin pemberontakan sudah terjadi di kapal itu. Namun, meskipun makanan buruk dan kondisi di kapal sangat sulit, hal itu tidak sampai terjadi.
Het oog op Arend 
Plaats een reactie